Komandante LERE ANAN TIMUR. Ha’u hanoin liafuan filozofia ha’u kombibiu mós baruk. Ha’u nia planu ne’e hanoin atu oho ema, hasai ema nia kilat para bele aumenta ita nia kapasidade kombate. Ida ne’e de’it

Instituto Luta Hamutuk hato'o Sub-Misaun ba Lei Anti Korupsaun ba Parlamentu Nasional Komisaun C

Loron 01-06-2011 Luta Hamutuk sei hato'o Sub-Misaun ba Lei Anti Korupsaun

ba Parlamentu Nasional (Komisaun C). Tuir Lideransa Luta Hamutuk, sei hato'o Sub-Misaun Lei Anti Korupsaun ne'e ba Parlamentu nasional (liu husi Diskusuan ho Komisaun C parlamentu Nasioanl)

EXPOZISAUN JERAL KONABA KORRUPSAUN

Korrupsaun sai hanesan asunto global no krimi extraordinariu. Krimi extraordinariu tanba korrupsaun ida ne’e, sei rezulta kredibilidade instituisaun hodi hala’o nia knar ho diak, hafraku mos valores demokrasia, hakanek etika no pratika justisa sosial no ekonomia, hakenek integridade no soberania nasional, estraga dezenvolvimentu sustentavel, hatun kualidade asistensia publiku, estraga sistema ekonomia nasional nomos hamenus reseitas estado nian.

Hodi prevene efeitu hirak ne’e presiza lei ida mak forte no rigorozu atu prevene, kombate no erradika korrupsaun iha Timor Leste. Hodi nune’e, lei anti korrupsaun importante atu fo kbi’it legal ba iha Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) hodi hala’o nia kna’ar. Hodi hateten katak, mais importante iha lei anti korrupsaun ne’e mak oinsa lei ne’e rasik iha espiritu efikas hodi halo prevensaun, kombate no erradika kualker aktu korrupsaun. Espiritu ne’ebe mak presiza iha lei ida ne’e laran mak oinsa iha espasu ba iha movimentu extraordinariu kontra korrupsaun, atraves mos husi lei ne’ebe fo kbi’it proporsional mos ba KAK. Tanba-ne’e mak Luta Hamutuk hanoin katak, fora husi Lei Anti Korrupsaun ne’ebe Parlamento Nasional diskute hala’o dadaun audensia publiku, presizamente hari’i lalais mos enkuadramentu legal balun ne’ebe suporta lei ne’e rasik. Lei ho estandart minimu ne’ebe mundu internasional mos bele simu hanesan dalan hodi prevene, kombate no erradika korrupsaun, nune’e ita presiza lei konaba deklarasaun rikusoin, rekuperasaun rikusoin, asas pembuktian terbalik “bazeia ba prinsipiu komprovasaun inversa” no lei konflitu interese.

Scopu Servisu KAK: Esbosu lei anti korrupsaun la fo forsa ba KAK hodi hasoru kualker aktu korrupsaun ne’ebe mak ema ka instituisaun ka pessoas collectiva komete, tamba lei la fo kbi’it hodi halo supervizaun dereita ba lalaok servisu estado, laiha mekanismu nomos estratejia hodi halo aktu ba prevensaun korrupsaun iha nivel funsionamentu servisu publiku nian, maske iha artigo 12.2 fo espasu deit oinsa dezenvolve kolaborasaun ho orgaun estado ida-idak ne’ebe mak internalmente halo ona kontrollu. Lei anti korrupsaun ida ne’e mos laiha espasu ba KAK hodi halo prosekusaun ba iha aktu korrupsaun ne’ebe mak ofisiais estado ka ema ka instituisaun ka pesoas collectiva komete. Luta Hamutuk hakarak dehan katak, iha scopu servisu KAK nian ne’e deit hatudu ona mai ita katak lei ne’e laiha forsa hodi prevene, kombate no halo erradikasaun ba korrupsaun iha Timor Leste.

Ambitu Korrupsaun: Relasaun ho esbosu lei anti korrupsaun ne’ebe limite deit ba iha ofisiais estado, pesoas collectiva ka setor privado (kompania), hatudu katak laiha honestidade bainhira hakerek lei iha relasaun ho nomeasaun ema ka indika nivel ajente korrupsaun. Tanba iha United Nations Convention Against Corruption (UNCAC) iha artigo 2 konaba “use of terms” ne’ebe klaramente klafisifika tipu de ajente ne’ebe mak iha potensia atu halo korrupsaun. Esbosu lei ne’e presiza adopta tan pratika diak balun konaba konvensaun internasional (UNCAC) ne’ebe Timor Leste ratifika tiha iha 27 Marsu 2009. Ezemplo: “UNCAC, artigo 2.b no c. konaba foreign public official & official of a public international organization ne’ebe mak iha mos potensia atu komete korrupsaun iha ita nia rai,” klaramente iha esbosu lei ne’e laiha artigo ida koalia konaba krimi korrupsaun ba instituisaun estranjeiru ne’e.

ANÁLIZE NO OPINIAUN

Luta Hamutuk hakarak aprezenta analize kritiku balun ne’ebe mak presiza tau konsiderasaun hodi hadia diak liu tan esbosu lei anti korrupsaun, hodi nune’e tenke reflete pratika diak internasional nian balun ne’ebe mak eziste ona iha ita nia Konstituisaun RDTL nomos UNCAC ne’ebe mak Parlamentu Nasional ratifika tiha ona. Nune’e mos elabora pratika diak no esperiensia balun ne’ebe mak KPK “Commission of Eradication Corruption” Indonesia, “Independent Commission Against Corruption” ICAC Hongkong, no iha nasaun sel-seluk tan mak hatudu susesu no hetan fiar husi nia povu tanba lei anti korrupsaun iha duni forsa legal, iha integridade nomos kredibilidade.

Iha submisaun ida ne’e, ami sei fo ami nia analize limite ba artigo balun deit mak ami konsidera sei iha afeitasaun maka’as ba iha futuru servisu KAK nian, nune’e presiza tau importansia atu hadia no aumenta artigo hamutuk 7 mak hanesan; artigo 4, 7, 8, 11, 18, 25 no 26. Hein katak Parlamento Nasional bele konsidera pontus importante mak ami sei mensiona no fo ami nia opiniaun tuir mai ne’e:

1. Artigo 4 konaba “penas aplicáveis a pessoas colectivas”: iha artigo ida ne’e koalia multa no dissolusaun, ne’ebe mak sei fo espasu ba pessoas colectivas (Ezemplo: kompania) atu eziste nafatin no bele repete tan aktu krimi korrupsaun iha tempo oin mai. Tanba-ne’e, Luta Hamutuk propoin atu aumenta alineia foun hodi deskreve katak kuandu kompania halo aktu krimi korrupsaun, Ministeriu Publiku sei deklara kompania nia “pailit ou bangkrut”, ho artigo ne’e sei bele prevene korrupsaun tuir mai. Relasaun ho asunto “pailit ou bangkrut”, ami husu ba Parlamentu Nasional atu halo Lei konaba Pailit/Bangkrut.
2. Artigo 7 konaba “fraude na construção”: iha artigo ida ne’e jeral liu no laiha esplikasaun tipu de forma frauda. Luta Hamutuk husu ba Parlamentu Nasional atu aumenta esplikasaun detaillas konaba tipu de frauda ne’ebe mak sei prejudika kualidade obra. Por ezemplo: mark-up folin sasan construção, mudansa folin iha bens e servicos no sel-seluk tan.
3. Artigo 8 konaba “obstrução à investigação”: iha artigo ida ne’e koalia deit aktu no kondenasaun ne’ebe parte seluk hodi impede prosesu investigasaun, akuzasaun no audensia. Luta Hamutuk husu ba Parlamento Nasional atu aumenta alineia foun hodi fo autoridade mos ba investigador sira hodi asesu ba dokumentus hotu, gravasaun nomos bolu ofisiais relevante.
4. Artigo 11 konaba “carácter urgente do processo”: artigo ne’e dehan korrupsaun ho karakter urjenti no prioritariu. Tanba-ne’e, ami husu bo’ot ba Parlamentu Nasional atu aumenta alinea foun hodi garante balansu entre direitu especial yuridiksional ne’ebe mak involve guverno no Parlamento Nasional mak hetan imunidade, presiza hasai lalais sira nia imunidade hodi fasilita prosesu investigasaun no prosekusaun. Ami hanoin katak hasai lalais imunidade ofisiais estado ne’ebe komete krimi korrupsaun sei fasilita diak liu tan ba iha prosesu akuzasaun ne’ebe efikas. Artigo ne’e bele refere mos ba iha konvensaun internasional UNCAC artigo 30.2 ne’ebe Timor Leste ratifika tiha ona.
5. Artigo 18 konaba “acesso especial a comunicações”: iha artigo ne’e fo duni autorizasaun bo’ot ba iha investigador sira hodi aksesu informasaun ba suspeitu, maibe ami husu atu aumenta alinea foun katak tenki hetan uluk lai autorizasaun husi tribunal bainhira investigador sira halo asesu ba komunikasaun ema/individual ou pesoas collectiva.
6. Artigo 25 konaba “felecimento do arguido e acção cível”: Luta Hamutuk hare’e katak, artigo ne’e viola direitu umanu, tamba korrupsaun hanesan aktu krimi ida ne’ebe mak labele transfere ba iha nia heransa. Maibe bainhira autor nia heransa mos involve iha aktu korrupsaun ka konsiente hodi goza ““ikut menikmati”, halo impedimentu ba prosesu investigasaun (artigo 8.2 iha esbosu lei anti korrupsaun) bele aplika ba iha aktu korrupsaun collectiva. Relasaun ho artigo ne’e, ami hanoin katak, presiza aumenta tan alinea foun ka artigo foun sobre KAK ka Tribunal bainhira hetan evidensia forte bele halo “penyitaan kekayaan” ka foti obrigatoriu rikusoin ne’ebe mak autor krimi korrupsaun halo maske nia sei moris hela ka mate ona.
7. Artigo 26 konaba “participação da comunidade”: artigo ida ne’e koalia konaba importansia dever partisipasaun komunidade nian iha prosesu fornesimentu informasaun. Ami hanoin katak, presiza aumenta alinea foun konaba meus regulamentu fornesementu informasaun husi komunidade, tenki iha mekanismu apropriadu nomos protesaun obrigatoriu ba komunidade bainhira presta sira nia deklarasaun ba aktu korrupsaun ne’ebe mak komete husi ema ka instituisaun ka pesoas collectiva.

REKOMENDASAUN

Iha analize no opiniaun Luta Hamutuk nian ba prosesu dezenvolvimentu Lei Anti Korrupsaun Timor Leste, ami inklui preokupasaun balun, efeitu balun nomos espasu balun oinsa reprezentante povu iha meus referensia balun bainhira diskute nomos aprova lei ida ne’e. Ami fiar katak, ita hotu, povu hotu-hotu hein hela lei ne’e atu bele hadia diak liu tan dezenvolvimentu iha ita nian rai nomos bele afeita ba iha moris sosiedade ida mak iha integridade nomos prosperiu iha futuru. Nune’e, ami hakarak mos husu ba Parlamento Nasional atu hare’e didiak lei ne’e no aumenta artigo balun, hodi nune’e bainhira aprova lei ne’e iha duni forsa no rigorozu ba KAK hodi prevene, kombate no erradika krimi korrupsaun. Tuir mai ami husu bo’ot ba ita hotu atu hare’e rekomendasaun Luta Hamutuk nian:

Luta Hamutuk husu atu aumenta artigo foun konaba aprovizionamentu publiku no jestaun ba finansiamentu publiku: husu ba Parlamento Nasional atu fo espasu proporsional ba KAK hodi halo kontrollu nomos tau-matan ba iha prosesu aprovizionamentu publiku, ne’ebe mak kuaze 70% orsamentu estadu tinan-tinan liu husi prosesu ida ne’e. Iha artigo ne’e koalia konaba lei aprovizionamentu publiku nia lalaok no prinsipiu, informasaun ba publiku, foti desizaun, criteria no kondisoes, mekanisme transparansia no akuntabilidade iha jestaun finanseiru publiku. Prosesu ne’e presiza aplika mos ba iha prosesu aprovizionamentu iha sistema lelaun asset estado nian, nune’e tenke iha analiza apripriadu ba asset mak atu halo lelaun, tempo ba publikasaun, estabelese meus transparensia no akuntabilidade nomos oinsa desidi valor propiu ba asset ne’ebe estado atu fa’an/lelaun.

Husu ba Parlamento Nasional atu aumenta mos artigo foun hodi regula misapropriasaun ba fundo publiku (Ezemplo: Fundo Petroliferu), nune’e labele uza fundo estado nian ho intensaun atu estraga deit osan no sala, inklui halo investimentu sala ka halo erru hodi aponta jestor external bainhira uza fundo publiku nian.

Husu ba Parlamento Nasional atu aumenta artigo foun konaba gratificações: husu ba Parlamento Nasional atu hamosu artigo foun ida sobre gratificações “simu prezente ka bonus”, lei anti korrupsaun presiza defini tipo de prezente, valor prezente ka bonus nomos limitasaun ba gratificações ne’ebe ema ka kompania fo ba funsionariu estado nian. Iha faktu lubun ida mak ami hatene katak to’o agora ita seidauk iha mekanismu propio ida oinsa toma medidas ba tipo de aktu gratificações.

Obrigado wain

Dili: 01 Junhu 2011

Mericio Akara

Direitor Luta Hamutuk Institute

Tel: (+670) 7263783

----------------------